فصلنامه تخصصی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 11، شماره 4، زمستان 97 ، شماره پی در پی 42

معرفی، بررسی و تحلیل سه نسخه از دیوان بیدل دهلوی

صفحه (41 - 60)
نجف جوکار(نویسنده مسئول)، محمدخلیل طالبان پور
تاریخ دریافت مقاله : پاییز 96
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : پاییز 96

چکیده
در این جستار سه نسخه خطی از دیوان بیدل دهلوی معرفی و بررسی شدند؛ نسخه های مهم و اصیل پیشین، همان چاپ کابل است، و سه دست‌نوشته کاتب بیدل‌ (محمدوارث صدیقی)، و اما سه نسخه تازه یافت عبارتند از: «مجلس»، «ملک» و «راجه». برخی از تفاوت‌های مهم این سه نسخه، با دست‌ نوشته های کاتب بیدل، از منظر سبکی و بلاغی، با تکیه بر دیگر اشعار بیدل، و دیگر شاعر سبک هندی، صائب تبریزی مورد تحلیل انتقادی قرار گرفتند. برتری ادبی در بیشتر تفاوتها از آن نسخه های کاتب بیدل است، البته در برخی از موارد نیز چربش شاعرانه با این سه نسخه است. نکته درخور توجه دیگر در این باره این است که هیچکدام از نسخه های موجود، همانند نسخ کاتب بیدل کامل نیست و در بسیاری از غزلها، به ویژه در نسخه راجه، کاتب گلچینی از غزل یا چند غزل با قافیه، ردیف و وزن مشترک را به نمایش گذاشته است؛ البته شاید بتوان دو نسخه «ملک» و «مجلس» را در این زمینه مجزا دانست. این تفاوتها، دگردیسیهای شعر بیدل را در گذر زمان ارائه میکنند، و این در حالی است که دو نسخه «مجلس» و «راجه»، تنها فاصله زمانی 19 و 29 سال با مرگ بیدل دارند.

کلمات کلیدی
سه نسخه کاتب بیدل دهلوی , نسخه مجلس , نسخه ملک , نسخه راجه , دگردیسی نسخه‌ها

• از واج تا جمله، مدرّسی، فاطمه، تهران: چاپار، 1387ش.
• اصطلاحات نسخه‌پردازی در دیوان بیدل دهلوی، قلیچ‌خانی، حمیدرضا، دهلی نو: مرکز تحقیقات فارسی- رایزنی فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران، 1389ش.
• «ایهام»، دادبه، اصغر، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، ج 10، صص726-731، 1380ش.
• «تحلیل جایگاه خیال و وهم در گستره ادراکات و افعال انسان از منظر صدرالمتأهلین»، رضایی، مهران و دیگران، دو فصلنامه حکمت صدرایی، شم دوم، بهار و تابستان 1392، صص 63-76، 1392ش.
• «تصحیف در ادبیات فارسی»، بازرگان، محمدنوید، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر ک. موسوی بجنوردی، ج 15، ص380، 1387ش.
• «تصحیف و تحریف»، شبیری، سید محمدجواد، دانشنامه‌ جهان اسلام، زیر نظر غ. حداد عادل، ج7، صص360-350، 1382ش.
• «تصحیف»، مساح، رضوان، دایره المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر ک. موسوی بجنوردی، ج 15، صص 380-377، 1387ش.
• تعامل ادبیات فارسی و هنر خوشنویسی»، سپهر، راضیه، وبگاه حوزه هنری استان خراسان شمالی، 1390ش:
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: 381، کاتب: محمدوارث الصدیقی، پتنه: کتابخانه خدابخش، 1136ق.
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: Univ.25 poemper.1، کاتب: محمدوارث الصدیقی، رامپور: کتابخانه رضا، 1131ق.
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: 3656، کاتب: محمدوارث الصدیقی، علیگر: کتابخانه مولانا آزاد، 1126ق.
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: 8725، کاتب: میرمستعیم، تهران: کتابخانه مجلس شورای اسلامی، 1152ق.
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: 4669، کاتب: میرزا میرک بخاری، تهران: کتابخانه ملک، 1224ق.
• دیوان بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، نسخه خطی، شماره نسخه: 24539، کاتب: محمدکمال، لکهنو: کتابخانه راجه (کتابخانه آستان قدس رضوی)، 1162ق.
• دیوان حافظ، حافظ، شمس‌الدین محمد، از نسخه قزوینی و غنی، تهران: محمد، بی‌تا.
• دیوان صائب، صائب تبریزی، محمدعلی، به کوشش محمد قهرمان، تهران: علمی و فرهنگی، 1366-1367ش.
• دیوان محتشم، محتشم کاشانی، کمال‌الدین علی، به کوشش مهرعلی گرکانی، تهران: کتابفروشی محمودی، تاریخ مقدمه: 1344ش.
• سبک‌شناسی، بهار، محمدتقی، تهران: امیرکبیر، 1389ش.
• شاعر آینه‌ها، شفیعی کدکنی، محمدرضا، تهران: آگه، 1384ش.
• «شور تصحیح کافی نیست (بررسی دو تصحیح از دیوان و کلیات بیدل دهلوی)»، طالبان‌پور، محمدخلیل، گزارش میراث، فروردین- تیر 1392، شم 56، صص 124-131، 1392ش.
• شیرین و خسرو، امیرخسرو دهلوی، مقدمه: غضنفر علی‌یف، مسکو: آکادمی علوم اتحاد شوروی، 1961م.
• صور خیال در شعر فارسی، شفیعی کدکنی، محمدرضا، تهران: آگه، 1385ش.
• غزلیات بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، ج1، تصحیح: سیدمهدی طباطبایی و علیرضا قزوه، تهران: شهرستان ادب، 1393ش.
• غزلیات بیدل، بیدل دهلوی، عبدالقادر بن عبدالخالق، مصحح: خلیل اله خلیلی و دیگران، به اهتمام حسین آهی، تهران: فروغی، 1371ش.
• فرهنگ اشارات، شمیسا، سیروس، تهران: میترا، 1387ش.
• فرهنگ اشعار صائب، گلچین معانی، احمد، تهران: امیرکبیر، 1381ش.
• فنون بلاغت و صناعات ادبی، همایی، جلال‌الدین، تهران: هما، 1386ش.
• فهرست کتاب‌های خطی کتابخانه ملک، افشار، ایرج و دانش‌پژوه، محمدتقی، جلد دوم، تهران: چاپخانه دانشگاه تهران، 1354ش.
• فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه راجه محمودآباد، خواجه‌پیری، محمد، دهلی نو: مرکز تحقیقات زبان فارسی در هند، 1366ش.
• فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس شورای اسلامی، حسینی اشکوری، سیدجعفر، مجلد 28، تهران: کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، 1388ش.
• کلیات سعدی، سعدی، مصلح الدین عبداله، به اهتمام محمدعلی فروغی، تهران: امیرکبیر، 1369ش.
• کلید عرفان (شرح ابیات غامض ابوالمعانی بیدل)، اسیر، محمد عبدالحمید، مهتمم: محمداحسان اسیر، کابل: بی‌نا، 1375ش. 33- لغتنامه، دهخدا، علی‌اکبر.
• مثنوی معنوی، مولوی، جلال الدین، بر اساس نسخه نیکلسون، به کوشش س. حمیدیان، تهران: قطره، 1387ش.
• مجموعه اشعار نیما، نیما یوشیج، تهران: صفی علیشاه، 1363ش.
• «مرگ صراحی، نماز صراحی»، دادبه، اصغر، حافظ‌شناسی، ج اول، شم14، صص 26-41، 1370ش.
• موسیقی شعر، شفیعی کدکنی، محمدرضا، تهران: آگه، 1388ش.
• نقد بیدل، سلجوقی، صلاح الدین، مهتمم: عبداله رؤفی، کابل: دپوهنی وزارت و دارالتألیف ریاست، 1343ش.
• نگاهی تازه به بدیع، شمیسا، سیروس، ویرایش سوم، تهران: میترا، 1383ش.
• The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms, Baldick, Chris, 2nd edn., New York: Oxford University, 2001.
• URL=http:--www.artbojnourd.ir-default.aspx?page=382§ion= newlistItem&mid=39776&pid=19296
• "